Ο Ατατούρκ και το ξίδι

Μη φοβάστε, δεν θα σας μιλήσω για τις διαιτολογικές προτιμήσεις του Κεμάλ Ατατούρκ και γενικά το άρθρο ελάχιστα θα αναφερθεί στον ιδρυτή της νέας Τουρκίας. Ο τίτλος είναι παρμένος από ένα άρθρο του πολύ καλού συνθέτη Παναγιώτη Καλατζόπουλου στον ιστότοπο aixmi.gr, που έχει τίτλο Hellines & Ατατούρκ.

Όπως μας λέει ο κ. Καλατζόπουλος, εξέταζε στην ορθογραφία την κόρη του και της διόρθωσε τη λέξη ξίδι σε ξύδι. Το κορίτσι διαμαρτυρήθηκε και του έδειξε το λεξικό του Σιδέρη, που το είχε με γιώτα. Ο πατέρας την έστειλε να βρει το μπουκάλι από το μπουκάλι (sic, προφανώς ντουλάπι εννοεί και τα μπέρδεψε από τη συγκίνηση) της κουζίνας και να δει ότι είναι γραμμένο με Υ.

Και παίρνοντας αφορμή από αυτό το γεγονός, ο καλός συνθέτης αρχίζει να λέει… και τι δεν λέει! Για τον «μορφωμένο όχλο» που φτωχαίνει τη γλώσσα καταργώντας το η, το υ και το ω, για το ελληνικό κράτος που δεν θέλει να συνεννοούνται γραπτώς δυο συνεχόμενες γενιές, για το μονοτονικό και την υπεραπλούστευση του γραπτού λόγου που αμβλύνει τις αντιστάσεις σε μια μελλοντική επιβολή του λατινικού αλφαβήτου (εδώ κολλάει ο Ατατούρκ), επιβολή που θα έρθει έξωθεν, από την ΕΕ για λόγους οικονομίας, και στην οποία θα «συνάδουν» (resic, προφανώς εννοεί συναινέσουν, τελικά ούτε στην ίδια γενιά δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε!) ο Τύπος και οι επιτροπές του Υπουργείου, για να καταλήξει στην εξής κορώνα, ότι το ζήτημα δεν είναι φιλολογικό ή αισθητικό, αλλά, παραθέτω, εάν εμείς οι Έλληνες έχουμε συνείδηση ότι την ώρα που επιτρέπουμε, είτε από σκοπιμότητα είτε από βλακεία, την αποδόμηση του γραπτού λόγου που κληρονομήσαμε, στερούμε από το ανθρώπινο γένος ένα ανεκτίμητο εργαλείο κατανόησης του κόσμου τούτου.

Και όλα αυτά για το ξύδι! Το ανθρώπινο γένος (συλλήβδην, όλοι, και προφανώς και οι επερχόμενες γενεές!) στερείται ένα ανεκτίμητο εργαλείο κατανόησης του κόσμου επειδή το λεξικό του Σιδέρη γράφει το ξίδι με γιώτα! Μα, αν είναι έτσι να τους στείλουμε εκείνα τα μπουκάλια που γράφουν επάνω ξΥδι, να μεταλαμπαδεύσουμε για μία ακόμα φορά τον πολιτισμό μας, μην μείνει ο κόσμος ακατανόητος!

Το λεξικό Δημητράκου (1938), ενώ αποδομεί την ελληνική γλώσσα

Ας σοβαρευτούμε. Ο καλός συνθέτης αισθάνθηκε ηθικό πανικό συνειδητοποιώντας ότι το λεξικό ανέτρεπε μια παγιωμένη αλήθεια του εντός του κόσμου (ότι το ξίδι θέλει ύψιλον, θέλει ύψιλον, θέλει ύψιλον!) και υπό το κράτος της αγανάκτησης έγραψε και μια κουβέντα παραπάνω, δεν είναι ο πρώτος ούτε ο τελευταίος. Ας δούμε όμως αν η αγανάκτησή του είχε βάση. Δεν ξέρω ποιο είναι το λεξικό του Σιδέρη (υποθέτω θα είναι κάποιο μικρό, επίτομο, ίσως σχολικό), αλλά μόνο επαίνους έχω για την κόρη του κ. Καλατζόπουλου, που έκανε τη σωστή κίνηση –όταν έχουμε απορία για την ορθογραφία μιας λέξης ανοίγουμε το λεξικό και όχι το ντουλάπι της κουζίνας, διότι το λεξικό έχει χιλιάδες λήμματα ενώ το ντουλάπι της κουζίνας μερικές δεκάδες μόνο αντικείμενα, που δεν έχουν όλα επάνω επιγραφές, άσε που οι επιγραφές μπορεί να είναι λάθος. Και δεν είναι και πρακτικό: αν θέλεις να δεις πώς γράφεται ο σιδηρόδρομος θα πας στον Σταθμό Λαρίσης; Όχι, καλύτερο το λεξικό. Πολύ περισσότερο που το ντουλάπι της κουζίνας μπορεί να έχει δυο μάρκες ξίδια, τη μία του κ. Καλατζόπουλου με Υ και την άλλη με Ι, όπως εδώ, και τότε φαντάζεστε την καημένη τη δασκάλα στο σχολείο; Γιατί Γιαννάκη έβαλες Ι στο ξίδι; Γιατί εμείς παίρνουμε βιολογικό και το γράφει έτσι. Δεν γίνεται όμως δουλειά έτσι, γι’ αυτό ας εμπιστευθούμε το λεξικό και όχι το ντουλάπι.

Και δεν είναι μόνο το λεξικό του Σιδέρη που γράφει το ξίδι με Ι. Είναι και το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, είναι το λεξικό του Μπαμπινιώτη –όλα τα λεξικά του Μπαμπινιώτη– είναι και το επίτομο του Κριαρά, είναι και του Τεγόπουλου-Φυτράκη, είναι και το Μείζον. Όλα τα λεξικά, ξίδι γράφουν. Επίσης, η γραφή με Ι δεν είναι πρόσφατη. Και το λεξικό του Σταματάκου, που εκδόθηκε μετά τον πόλεμο, εδώ και 60 χρόνια δηλαδή, ξίδι γράφει. Και το λεξικό του Δημητράκου που εκδόθηκε το 1938, εδώ και 70βάλε χρόνια, κι αυτό ξίδι γράφει. Οπότε, προκύπτει ότι η γραφή «ξίδι» δεν εντάσσεται σε κάποιο καταχθόνιο σχέδιο των… κεμαλιστών να υπονομεύσουν την ελληνική γλώσσα, αλλ’ αντιθέτως είναι η καθιερωμένη γραφή στα λεξικά εδώ και πολλές δεκαετίες.

Και δεν είναι μόνο τα λεξικά. Επιφανείς λόγιοι, σαν τον Ν. Πολίτη ή τον Φ. Κουκουλέ, που κατά τα άλλα και οι δυο τους έγραφαν σε αρκετά αυστηρή καθαρεύουσα, που δεν ήταν θέλω να πω μαλλιαροί, που ήταν στυλοβάτες του καθεστώτος και δεν ήθελαν την αποδόμηση της γλώσσας, το ξίδι το γράφαν και οι δυο με Ι.

Γιατί γράφουμε το ξίδι με ι; Όχι επειδή θέλουμε να επιβάλουμε τη φωνητική ορθογραφία, αλλά επειδή δεν θέλουμε να επιβάλουμε φωνητική ορθογραφία, παρά ιστορική -πιο σωστά απλουστευμένη ιστορική (όπως το ΛΚΝ· σκέτη ιστορική θέλει ο Μπαμπινιώτης και γράφει αγώρι και πλημύρα). Η ιστορική ορθογραφία λέει ότι κοιτάμε την ετυμολογία της λέξης: από την αρχαία λέξη, όξος, φτιάχτηκε το υποκοριστικό οξίδιον, ύστερα, τον Μεσαίωνα, σίγησε το αρχικό σύμφωνο, έπεσε και η κατάληξη κι έγινε ξίδι. Με τίποτα δεν δικαιολογείται η γραφή με ύψιλον· η μόνη που θα μπορούσε να δικαιολογηθεί (με έναν καλό δικηγόρο) είναι η γραφή ξείδι, που τη γράφαν κάποιοι παλιότερα, επειδή στην ελληνιστική εποχή γραφόταν και οξείδιον και οξίδιον.

Τώρα, είναι αλήθεια ότι στο σχολείο την εποχή που πήγαινε ο κ. Καλατζόπουλος (είμαστε περίπου συνομήλικοι) πολύ πιθανόν τα σχολικά βιβλία να έγραφαν το ξύδι με Υ. Και είναι κατανοητή η ενόχληση κάποιου όταν αλλάζει η ορθογραφία με την οποία γαλουχήθηκε, και δεν χρησιμοποιώ ειρωνικά το ρήμα: το πρώτο πράγμα που μαθαίνεις, μαθαίνεται πιο βαθιά. Αλλά δεν είναι σωστό ότι γίνονται τόσο πολλές αλλαγές: διακόσιες-τριακόσιες λέξεις σε σαράντα χρόνια δεν είναι και τόσο πολλές. (Αφήνω απέξω το θέμα της μεταγραφής των ξένων λέξεων ή ονομάτων, π.χ. Σέξπιρ ή τρόλεϊ γιατί πρόκειται για εντελώς διαφορετική συζήτηση).

Ούτε είναι αλήθεια ότι όλες οι αλλαγές γίνονται στην κατεύθυνση της μεγαλύτερης δυνατής απλοποίησης. Αν κοιτάξετε έντυπα του μεσοπολέμου θα δείτε ότι πολλοί έγραφαν «είνε», που είναι πιο «απλό» ορθογραφικά. Ή, στις πρώτες δημοσιεύσεις του Παπαδιαμάντη, γράφει συνειθίζω, καλλίτερος και μεγαλείτερος· τώρα γράφουμε συνηθίζω, καλύτερος και μεγαλύτερος, που δεν είναι οι απλούστερες δυνατές εκδοχές (δεν είναι *καλίτερος, *μεγαλίτερος, *συνιθίζω).

Δεν θα αρνηθώ ωστόσο ότι οι περισσότερες αλλαγές στην ορθογραφία φέρνουν απλοποίηση, αλλά παρακαλώ να προσεχτεί ότι αυτές οι αλλαγές που αναφέρω παραπάνω δεν ήρθαν σαν κεραυνός σε γαλανό ουρανό’ γίνονται σχεδόν πάντοτε σε περιπτώσεις που υπάρχουν ήδη δυο ή περισσότερες ανταγωνιστικές ορθογραφήσεις: δηλαδή, παλιότερα οι μισοί έγραφαν συνειθίζω και οι άλλοι μισοί συνηθίζω, ή κοιτάζω και κυττάζω ή καλλίτερος και καλύτερος, και κάποια στιγμή επικράτησε η μία λύση από τις δύο εναλλακτικές, συνήθως για ετυμολογικούς λόγους. Για παράδειγμα, στο κοιτάζω, δεχτήκαμε ότι παράγεται από την κοίτη και όχι από το κυπτάζω. Οι περισσότερες από αυτές τις αλλαγές γίνονται δεκτές με γενική αδιαφορία, αλλά κάπου-κάπου τυχαίνει κάποια ορθογραφική διαμάχη να ανάβει τα αίματα. Έτσι, πολύ πριν από το Μεγάλο Ορθοπ*δικό Σχίσμα (εννοώ τον καβγά για το πώς γράφεται η λέξη αυτή), προπολεμικά, γινόταν καβγάς για το «ξέρω», διότι πολλοί το έγραφαν «ξαίρω», επειδή το ετυμολογούσαν από το «εξαίρω» -διάσημη είχε μείνει η αποστροφή του Παλαμά, «δεν ξαίρω το ‘ξαίρω’ με έψιλον». Κι όμως, τώρα με έψιλον το γράφουμε, και παρόλο που, σαν λέξη, το ξέρω είναι πολύ συχνότερη και «βαρύτερη» από το ξίδι θα με λέγατε υπερβολικό αν υποστήριζα ότι η διαφορά της ορθογραφίας μας εμποδίζει να επικοινωνήσουμε με το έργο του Παλαμά!

Βέβαια, η συνεκτίμηση της ετυμολογίας πρέπει, όπως και όλα τα πράγματα στη ζωή, να γίνεται με ρέγουλα. Όταν δεν υπάρχουν εναλλακτικές γραφές, τότε είναι τραγικό λάθος να αναστατώνεται και να αλλάζει η ορθογραφία στο όνομα μιας δήθεν ετυμολογικής πιστότητας και να δημιουργούνται τα τέρατα του λεξικού Μπαμπινιώτη, όπως τσηρώτο, τσιππούρα, αγώρι, τραυάω, κροκόδιλος, φύσκα, και άλλα πολλά και αποτρόπαια. Επίσης, αν είσαι αυστηρός οπαδός της ετυμολογικής προσέγγισης, με κάθε αλλαγή της ετυμολογίας πρέπει να αλλάζει και η ορθογραφία των λέξεων, όπως στο λεξικό Μπαμπινιώτη που από τη μια έκδοση στην άλλη το μαντήλι έγινε μαντίλι και μετά πάλι μαντήλι (νομίζω εκεί έχει κάτσει προς το παρόν η μπίλια), το τσανάκι έγινε τσαννάκι και μετά τσανάκι, και γενικά η ορθογραφία είναι ρευστή.

Και κακίζω τον Μπαμπινιώτη διότι με το αλαλούμ που δημιούργησε και με τις εξωφρενικές λύσεις που προτείνει στον ετυμολογικό γιακωβινισμό του έχει κλονίσει την εμπιστοσύνη πολύ κόσμου στην ορθογραφία, έχει δώσει αφορμή στον καθένα να προωθεί την ιδιωτική του ορθογραφία, σε σημείο που, αν ήμουν συνωμοσιολόγος θα τον κατηγορούσα ότι εξυπηρετεί τους οπαδούς της φωνητικής ορθογραφίας –διότι όταν αυξηθούν πολύ οι εναλλακτικές γραφές των λέξεων και γενικευτεί το αλαλούμ, λογικό είναι να πούμε, ασταδιάλα, όλα φωνητικά να ξεμπερδεύουμε!

Παρεμπιπτόντως, ο μεγάλος Τριανταφυλλίδης, ενώ ήξερε ότι ετυμολογικά είναι ορθότερο να γράφουμε αβγό και αφτί, μπροστά στις αντιδράσεις πρόκρινε τις γραφές αυγό και αυτί, και αυτές δέχεται η σχολική ορθογραφία –ας ησυχάσει λοιπόν ο κ. Καλατζόπουλος, θα μπορέσει να επικοινωνήσει με τη νεότερη γενιά, τουλάχιστο σε θέματα αυγών και αυτιών!

ΥΓ Στο παράθεμα από το λεξικό Δημητράκου, που το έβαλα για να πεισθούν οι δύσπιστοι ότι το ξίδι γραφόταν έτσι από τότε, θα προσέξατε το «ξιδοβάρελλο». Ο Δημητράκος γράφει «βαρέλλι», επειδή τότε γραφόταν έτσι -τάχα χάσαμε πολλά που η επάρατος απλοποίηση το έκανε «βαρέλι»; Ή μόνο όταν απλοποιείται το ξίδι αποδομείται η γλώσσα;